Mijn babcia overleefde de gulag

Elk jaar, op 4 mei, denk ik aan mijn babcia Janina.
Mijn Poolse oma die in de Tweede Wereldoorlog de agressie van de Sovjets heeft ondervonden in de Goelag. En na twee jaar Siberië, via een bijzondere reis, vijf jaar van haar tienerjaren heeft gewoond in Oeganda.

Mijn babcia, mijn Poolse oma, was de slimste en dapperste vrouw die ik ken. Haar hele leven stond ze voor de klas, sprak prachtig Engels en was de liefste oma die je kon wensen. Ze gaf warme knuffels en had altijd iets lekkers op tafel. Babcia Janina was een jonge meid toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Ze was 10 jaar oud en woonde in Świsłocz in toenmalig Polen. Nu Svislach in Belarus.

Mijn oma woonde op een boerderij met haar ouders, Helena en Jan, en haar oudere broer Jerzy. Ze hadden een groot aantal werkpaarden en ook een ‘showpaardje’. Een klein paardje Met een land van 30 hectare, was de familie de rijkste familie van het dorp. De familie werd gezien als een bedreiging. De Sovjets noemden rijke en opgeleide mensen de vijand. Ze zouden arme boeren en arbeiders misbruiken. Het waren “krwiopijca”. Bloedzuigers.
Dit leidde tot deportatie van 325.000 Polen naar Russische werkkampen. Zo ook de familie van mijn oma, die werd gedeporteerd naar een Siberische gulag.

De Gulag. Главное управление исправительно-трудовых лагерей (Glavnoje OEpravlenieje ispravitelno-troedovych LAGerej), oftewel “Hoofddirectoraat voor opvoedings- en werkkampen”.

In vergelijking met andere gevangenen van de Goelag, had de familie Kacprzak enigszins geluk. Velen stierven aan ondervoeding, kou en uitputting. Zij overleefden.
Babcia heeft nooit uitgebreid verteld over de tijd in de goelag in Siberië. Wat mijn oma als jong meisje wel het meest bijgebleven was, was het feit dat daar in Siberië de kinderen als “vliegen “ dood gingen. De oorzaak is makkelijk te raden, honger, kou, ziektes.

Haar ouders werden in de gulag gedwongen om te werken. De vader van Janina (mijn overgrootvader) werkte in een mijn, mogelijk een kopermijn. Een ongeluk in de mijn heeft zijn gezicht voor de rest van zijn leven beschadigd.
Wat voor werk mijn overgrootmoeder moest uitvoeren, is niet bekend. Uit getuigenissen is wel bekend dat vrouwen vaak ‘lichter werk’ deden, in textiel-, hout- of metaalverwerking. Het verblijf in de goelag was voor vrouwen dehumaniserend en degraderend. “A Day in the Life Of…”: Women of the Soviet Gulag | The View East

De ouders van oma vonden het toch belangrijk dat de kinderen in ieder geval ‘iets’ leerden in die tijd. Dus gingen zij naar de Russische school. Daar heeft mijn oma accentloos Russisch geleerd.
Wat trouwens belangrijk is om te weten, is dat mijn overgrootvader al een keer eerder met de Russen te maken had. Hij vocht in 1918 in het leger van Józef Piłsudski voor een onafhankelijk Polen, tegen de Russen.
https://nl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Pi%C5%82sudski

Toen in 1941 het molotov-Ribbentroppact tussen nazi-Duitsland en Rusland opgeheven werd, betekende dit voor vele Poolse gevangen van de Russische goelag een mogelijkheid om de goelag te ontvluchten. Door mee te vechten.
In 1941 en 1942 werd het Anders’ leger opgericht, gebaseerd op een akkoord tussen de Britten, Polen en de Sovjets.Bestaande uit voornamelijk vrijgelaten oorlogsgevangen en onder leiding van Władysław Anders. 

De wereldberoemde Wojtek de Beer was trouwens een erelid van het leger. https://en.wikipedia.org/wiki/Wojtek_(bear)
Na vertrek uit Siberië, vocht vader Jan aan de grens in Italië in het leger van Wladyslaw Anders. Terwijl broer Jerzy in Londen werd gestationeerd om opgeleid te worden tot gevechtspiloot.

Mijn oma en haar moeder begonnen een bijzondere tocht. Samen met een enorme stroom aan Poolse gevangenen werden zij getransporteerd via Iran en Kazakhstan.
Een grote groep Poolse vluchtelingen bleef achter in Iran, een aantal bleven zelfs ook na de oorlog. Dit heeft tot een onverwachte band geleid tussen de twee landen. Zo is er een Poolse begraafplaats in Teheran te vinden.

Tussen 1942 en 1944 zijn 7000 Poolse vluchtelingen, voornamelijk vrouwen en kinderen, geplaatst in toenmalig Britse kolonie, Oeganda. Mijn oma en haar moeder waren daar twee van.
In het Afrikaanse land waren twee kampen opgebouwd. Mijn oma en haar moeder, waren gevestigd in het kamp Koja. Een fijne omgeving, tussen allerlei Poolse kinderen, waar ze naar school kon gaan.

Een Britse gouvernante nam een groep slimme Poolse kinderen onder haar hoede. Waaronder mijn oma. Zij gaf deze kinderen les in de Engelse taal. Daar heeft mijn oma haar liefde voor de Engelse taal ontdekt en heeft zij in een paar jaar tijd niet enkel vloeiend Russisch maar ook vloeiend Engels geleerd.
In totaal heeft mijn oma 5 jaar lang in Oeganda gewoond.

Vele gevluchte Polen trokken na de oorlog naar Engeland en Amerika om een nieuw leven op te bouwen. Het oude leven was er niet meer. Het vaderland, was ingelijfd in de Sovjet-Unie. Uit een eergevoel is de familie van oma toch teruggegaan naar Polen. In 1947 reisden mijn oma en haar moeder terug naar het Poolse stadje Tomaszów-Mazowiecki, in het midden van Polen gelegen, waar overgrootmoeder Helena vandaan kwam. Later volgden vader en broer.

De jeugd van mijn oma heeft impact gehad op onze familie. De mentale en lichamelijke schade aan de familie en het doorvertellen van de tragische verhalen.
Maar het heeft ook een mooi randje.
Doordat babcia in Oeganda haar liefde voor de Engelse taal heeft ontdekt, heeft zij haar hele leven Engels onderwezen op het volwassenenonderwijs. Mijn moeder was ook Engelse docent. En ik maak sinds kort mijn eerste stappen in het onderwijs.

Ik schrijf dit verhaal, niet alleen als eerbetoon aan de kracht en moed van mijn oma. Maar ook om een stukje geschiedenis te delen, die vandaag de dag ook Door de massale deportatie van Polen naar de Russische strafkampen en daarna de inlijving van Polen in de Sovjet-Unie weten de Polen ook vandaag de dag waartoe Rusland in staat is. Een gevaarlijke agressor in het oosten. Die je nooit moet onderschatten.